Ses Bilgisi

Ses bilgisi konusu, bir takım temel özellikleri bildiğinizde aslında zor bir konu değildir. Cümle içerisindeki ses olaylarının yakalanabilmesi için bolca okuma yapılmalıdır. Böylece ses olaylarına karşı bir göz refleksi geliştirmiş olursunuz. Ses bilgisi konusu “ünlü sesler ve ünlü uyumları”, “ünsüz sesler” ve son olarak “ses olayları” şeklinde üç ana başlık altında ele alınabilir. Bunlar:

Ünlü Sesler ve Ünlü Uyumları

Ünlü sesler ses tarzında herhangi bir engel olmadan çıkan seslere denir. Türkçede sekiz adet ünlü harf vardır.

	GENİŞ		DAR
	KALIN	İNCE	KALIN	İNCE
DÜZ	a	e	ı	i
YUVARLAK	o	ö	u	ü

Büyük Ünlü Uyumu

Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa sonraki hecelerin ünlüsü de kalın olur. Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü inceyse sonraki hecelerin ünlüsü de ince olur.

Araba
Temiz
Simitçi
İpek
Kaldırım

Yukarıda verilmiş olan örnekler büyük ünlü uyumuna uyarlar.

Karne
Kamber
Kalorifer
Sahne
Opera

Yukarıda verilmiş olan örnekler büyük ünlü uyumuna uymazlar.

Not: Türkçe olmasına rağmen sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de vardır.

Anne – Ana
Kardeş – Kardaş, Karındaş
Elma – Alma
Helva – Halva

Not: “-yor”, “-ki”, “-ken”, “-leyin”, “-daş”, “-(ı)mtrak”, “-gil” gibi bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozarlar.

Geli-yor
Suda-ki
Yaşar-ken
Akşam-leyin
Meslek-taş
Yeşilim-tırak
Dayım-gil

Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük/yuvarlaklık, darlık/genişlik uyumudur. Bu durumun iki kuralı vardır.

Türkçede düz ünlülerin ardından tekrar düz ünlüler gelir. Düz ünlüler “a, e, ı, i” harfleridir.

Türkçede yuvarlak ünlülerin ardından ya düz/geniş ünlüler ya da dar/yuvarlak ünlüler gelir. Yuvarlak ünlüler “o, ö, u, ü” harfleridir. Düz geniş ünlüler “a, e” harfleridir. Dar yuvarlak ünlüler (u, ü) harfleridir.

Not: Kelimenin küçük ünlü uyumuna bakarken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

“Göz-lem” kelimesinde ilk hece yuvarlak ikinci hece düz-geniş olmasından dolayı küçük ünlü uyumuna uyar.
“Ke-sin-lik” kelimesinde ilk hece düz ikinci hece düz ve üçüncü hece de düz olmasından dolayı küçük ünlü uyumuna uyar.
“Ça-mur” kelimesinde ilk hece düz ikinci hece dar-yuvarlak olmasından dolayı küçük ünlü uyumuna uymaz.
“Ka-vun” kelimesinde ilk hece düz ikinci hece dar-yuvarlak olmasından dolayı küçük ünlü uyumuna uymaz.

Not: Kelime küçük ünlü uyumuna uymuyorsa genellikle Türkçe değildir.

Televizyon
Şoför
Salon
Otobüs

Not: “-yor” eki ile çekimlenmiş eylemler daima küçük ünlü uyumuna aykırıdır.

Geliyor
Bakıyorlar
Okuyor

Ünsüz Sesler

	SÜREKSİZ	SÜREKLİ
SERT	p,ç,t,k	f,h,s,ş
YUMUŞAK	b,c,d,g	ğ,j,l,m,n,r,v,y,z

Not: Türkçe bir kelime “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan kelimeler bu kurala uyarak dilimizde yerini alır.

Kitab (yabancı)

Kitap (Türkçe)

Muhtac (yabancı)

Muhtaç (Türkçe)

Aheng (yabancı)

Ahenk (Türkçe)

Ses Olayları

Ünsüz Değişimi – Ünsüz Yumuşaması

Bir kelimenin sonunda “p, ç, t, k” gibi sert süreksiz sessizler bulunuyorsa ve bunlara sesli bir ek geliyorsa sertliklerini kaybedip yumuşarlar. Bu durumda sert süreksiz olan seslerde aşağıda vermiş olduğumuz değişimler meydana gelir.

Ünsüz Yumuşaması Örnekler

“k g” Değişimi Örnekleri

Ahenk-i

Ahengi

Renk-i

Rengi

Cenk-e

Cenge

Denk-i

Dengi

Çelenk-i

Çelengi

“k ğ” Değişimi Örnekleri

Çok-u

Çoğu

Birçok-u

Birçoğu

Bıçak-a

Bıçağa

Çocuk-a

Çocuğa

Ak-ar

Ağar

“ç c” Değişimi Örnekleri

Güç-ü

Gücü

Amaç-ı

Amacı

Sayaç-ı

Sayacı

Sonuç-u

Sonucu

Kazanç-ı

Kazancı

“p b” Değişimi Örnekleri

Dip-i

Dibi

Kap-ı

Kabı

Kalp-i

Kalbi

Hesap-ı

Hesabı

Sahip-i

Sahibi

“t d” Değişimi Örnekleri

Geçit-i

Geçidi

Yurt-u

Yurdu

At-ım

Adım

Yut-um

Yudum

Git-en

Giden

Bunlara ilaveten ünsüz değişimlerinde dikkat edilmesi gereken bazı maddeler vardır. Bunlar:

Tek heceli bazı sözcüklerde yumuşama meydana gelmez.

Örnek verecek olursak; top, sert, kat, kök, er, ot, ek vb.

Bazı çok heceli sözcüklerde yumuşama meydana gelmez.

Örnek verecek olursak; kuvvet, devlet, hukuk, millet vb.

Özel isimlerde konuşurken yumuşama olsa da yazıda bu durum gösterilmez.

Örnek verecek olursak; Arap’ın, Bilecik’e, Antep’e, Tokat’ın vb.

Ünsüz Benzeşmesi – Ünsüz Sertleşmesi

Sert sessizlerden (f, h, s, ş, p, ç, t, k) biriyle biten bir kelimeye yumuşak süreksiz sessizlerden (c, d, g) bir ek gelirse bu yumuşak ünsüzler sertleşir. Bu durumda da aşağıda verilen değişimler gerçekleşir:

Ünsüz Sertleşmesi Örnekleri

“ç c” Değişimi Örnekleri

Sınıf-ca

Sınıfça

Dost-ca

Dostça

Hoş-ca

Hoşça

Yavaş-ca

Yavaşça

Hafif-ce

Hafifçe

“g k” Değişimi Örnekleri

At-gı

Atkı

İliş-gi

İlişki

Et-gin

Etkin

Tep-gi

Tepki

Bas-gın

Baskın

“d t” Değişimi Örnekleri

Yap-dır

Yaptır

Kes-di

Kesti

Kayık-dan

Kayıktan

Sınıf-da

Sınıfta

Gelmiş-di

Gelmişti

ek-de

ekte

Not: Ünsüz benzeşmesi kuralına sayı ve kısaltmalarda da rastlanır.

1903’de

1903’te

1940’da

1940’ta

00’da

13.00’te

YÖK’de

YÖK’te

BOTAŞ’dan

BOTAŞ’tan vb.

Not: Birleşik kelimelerde ve “-cağız” ekinde ünsüz benzeşmesine aykırılık vardır.

Üçgen, dörtgen, beşgen, çokgen
Akciğer
Kuşcağız, çocukcağız vb.

Ses Düşmesi

Bazı kelimeler çekimlenirken ya da türerken bir ses düşebilir. Bunun “ünlü düşmesi” ve “ünsüz düşmesi” olarak iki çeşidi vardır.

Dar Ünlü Düşmesi

Kelimenin ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) varsa buna da ünlüyle başlayan bir ek veya “etmek”, “olmak” gibi yardımcı eylemler getirilirse bu ünlüler düşebilir.

Sıyır-ıl

Sıyrıl

Seyir-et

Seyret

Savur-ul

Savrul

Ayır-ıntı

Ayrıntı

Omuz-um

Omzum

Sıyır-ık

Sıyrık

Oğul-u

Oğlu

Yalın-ız

Yalnız

Kahır-ol

Kahrol

Yanıl-ış

Yanlış

Not: Bu kelimelerle ikileme kurulursa ünlü düşmesi meydana gelmez. Örneğin; burun buruna, omuz omuza, devirden devire vb.

Not: Ayrıca, “içeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi kelimelere ek gelirse sonlarında bulunan ünlüler düşmez. Örneğin; içeride, dışarıda, ileride, şurada, burada, orada, yukarıda, aşağıda vb.

Hece Düşmesi (Aşınma)

İlki ünlü ile biten, ikincisi de ünlü ile başlayan birleşik kelimelerde yan yana gelmiş olan sözcüklerden birisi düşebilir.

Cuma ertesi

Cumartesi

Güllü aş

Güllaç

Sütlü aş

Sütlaç

Ne için

Niçin

Ne asıl

Nasıl

Pek iyi

Peki

Ünsüz Düşmesi

Bazı kelimeler çeşitli eklerle birleşirken kelimenin sonundaki ünsüz düşebilir.

Yumuşak-cık
Yumuşacık
Yüksek-l

Yüksel-

Sıcak-cık

Sıcacık

Ast-teğmen

Asteğmen

Ad-daş

Adaş

Ses Türemesi

Kelimeler çeşitli eklerle birleşirken bazen araya başka yeni sesler de girebilir. Bu durum “ünsüz türemesi” ve “ünlü türemesi” olarak iki şekilde olur:

Ünsüz Türemesi

Yardımcı eylemle yapılmış olan bileşik fiillerde isim soylu kelimede ünsüz türemesi görülebilir.

His-etmek

Hissetmek

Zan-etmek

Zannetmek

Ret-etmek

Reddetmek

Af-etmek

Affetmek

Bazı kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirilirse yine aynı durum meydana gelir.

Af-ı

Affı

Şer-i

Şerri

Had-i

Haddi

Zan-ımca

Zannımca

Not: Adlara gelerek olumsuzluk anlamı katan “-siz” eki olan kelimelerde ünsüz türemesi görülmez.

His-siz

Hissiz

Ses-siz

Sessiz

Is-sız

Issız

Ünlü Türemesi

Bazı kelimeler pekiştirilirken ünlü türemesi oluşur.

Gündüz

Güp-e-gündüz

Dar-a-cık

Sağlam

Sap-a-sağlam

Bir-i-cik

Not: Ünsüz türemesi sıklıkla Arapçadan Türkçeye geçmiş alıntı kelimelerde görülür. Buna ünsüz ikizleşmesi de denir.

Not: Ünlü türemesi adlarla ilgili bir ses olayıdır. Eylemlerde görülmez.

Ulama

Ulama; ünsüzle biten bir kelimenin son sesinin, arkasından gelen ünlüyle başlayan kelimenin ilk sesine bağlı olarak okunması durumudur.

Senden ayrıyken parlayan ışıkları göremiyorum.

Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç.

Not: İki sözcük arasında noktalama işareti kullanılmışsa ulama gerçekleşmez.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi, “b” sesinin “n” sesini “m” sesine dönüştürmesi olayıdır. Bu olayın diğer adı “gerileyici ses benzeşmesi”, “n-m değişimi” ya da “n-b çatışması” olarak da geçer.

Penbe

Pembe

Anber

Amber

Menba

Memba

Canbaz

Cambaz

Anbar

Ambar

Tanbur

Tambur

Not: Özel adlar ve birleşik kelimeler dudak ünsüzlerinin benzeşmesi kuralına aykırıdır. Örneğin; İstanbul, Zeytinburnu, Safranbolu, Onbaşı, binbaşı, yüzbaşı, ilkbahar, sonbahar vb.

Ünlü Daralması

“a” ve “e” geniş ünlüsüyle biten kelimelere “-yor” şimdiki zaman eki geldiğinde, bu geniş ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” ye dönüşürler.

Bekle-yor

Bekliyor

İzle-yor

İzliyor

Oyna-yor

Oynuyor

Yaşa-yor

Yaşıyor

Olumsuzluk eklerinden “-ma” ve “-me”; “-e” ve “-a” sesiyle bittiğinden “-yor” ekiyle birleşirse daralarak “-mı,-m,-mu,-mü” olur.

Gelme-yor

Gelmiyor

Çalma-yor

Çalmıyor

Bakma-yor

Bakmıyor

Yapma-yor

Yapmıyor

Not: “de” ve “ye” fiil köklerine “y” ünsüzü gelirse daralma gerçekleşir.

De-y-en

Diyen

De-y-erek

Diyerek

Ye-y-en

Yiyen

Ye-y-erek

Yiyerek

Not: Bunlar dışında “deyip” ve “deyince” kelimelerinde ise ünlü daralması görülmez.

Kökte Ünlü Değişimi

“Ben” ve “sen” kişi zamirlerine yönelme eki gelirse bu zamirlerdeki “e” sesi “a” sesine dönüşür.

Ben-e
Bana
Sen-e
Sana

“de-” ve “e-” fiil köklerine “-yor” eki veya “y” sesi gelirse bu köklerde “e” sesi “i” sesine dönüşür. Ayrıca aşağıda verilen örneklerde ünlü daralması da vardır.

De-yor

Diyor

Ye-yor

Yiyor

De-y-en

Diyen

Ye-y-en

Yiyen

Yardımcı Sesler

Yardımcı Ünsüz (Bağlama Ünsüzü)

Türkçedeki yardımcı ünsüzler “y” ve “n” dir. Bu sesler iki ünlü arasına girerler.

Kapı-y-a
Gide-y-im
Düşünce-y-e
Başla-y-ıp

“n” sesi yalnızca iyelik eki ve “-ki” aitlik eki ile isim çekim ekleri arasında kullanılabilen türde bir yardımcı sestir.

El-i-n-den
Kendi-si-n-e

Yardımcı ses “idi”, “imiş”, “ise”, “ile” kelimelerinin yazımında da görülür. Bu sese “koruyucu ünsüz” de denir.

Lekeli idi

Lekeliydi

Yeni ise

Yeniyse

Evli imiş

Evliymiş

Yazması ile

Yazmasıyla

Ses Bilgisi Konu Anlatımı