Tamlamalar Konu Anlatımı

Tamlama Nedir?

İsmin bir diğer benzerinden farkının anlaşılabilmesi için; ayrı bir isimle, zamirle ya da sıfatla bağlantısıyla oluşan söz kümesine tamlama denir. Tamlamalar iki adet sözcükten meydana gelir. Tek sözcüklü olamazlar. Sıfat tamlaması ve isim tamlaması olarak ikiye ayrılırlar. Tamlamalarda iki unsur vardır. Bunlar tamlayan ve tamlanandır. Tamlamada ismi açıklayan unsur ve asıl öğe tamlanan, tamlananı açıklayan yardımcı kelime ise tamlayandır.

• Bilgisayarın parçası
• Sandalyenin ayağı

Verilen örnekte bilgisayar tamlayanı ifade ederken, parçası ise tamlanandır.

1.Sıfat Tamlamaları

İsmi renk, durum, sayı, şekil vb. özellikleri açısından tamlayan sözcüklere sıfat adı verilir. İsmin önüne gelmesiyle birlikte tamlamayı oluştururlar. Sıfat tamlamalarında tamlanan-ismi belirtirken, tamlayan ise sıfatı belirtir.  

• “Sarı Kitap” örneğinde sarı-sıfatı yani tamlayanı oluşturur. Kitap ise isimdir ve tamlanandır.
• “Tembel Öğrenci” örneğinde ise tembel sıfat-tamlayan, öğrenci ise isim-tamlanandır.

Sıfat tamlamalarında, tamlanan-isme sorulan “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı?” soruları ile tamlayan-sıfat bulunur.

• “O cadde” örneğinde “o” tamlayan-sıfatı belirtirken, “cadde” tamlanan-isimdir.

Sıfat tamlamalarında, tamlanan-isim ve tamlayan-sıfat içerisinde birden çok kelime bulunabilir.

• “İnce çorap” örneğinde ince ve bir sıfatı belirtir. Çorap ise isimdir.

Aşağıda altı çizili sözcüklerde ifade edilen öğeler de sıfat tamlamaları olarak geçer.

• Baharın gelmesiyle etraf rengarenk çiçeklerle
• Yağmur yağınca kapkara bulutlarla gökyüzü kaplandı.
• Törende bizim okuldan kaç öğretmen görev yaptı?
• Yolculuğumuz süresince dumanlı tepeleri gördük.
• Yıkılmış binaların yanlarından geçerek eve ulaştık.

2.İsim Tamlamaları

İki isim veya daha fazla ismin oluşturduğu tamlamalardır. Tamlayanlar “-nin, -in, -im, -den” eklerini alırken, tamlananlar “-i, -si, -im, -in, -imiz, -iniz, -leri” eklerini alırlar. Tamlayanlar isimler arasında ilgi ilişkisi kurarken, tamlanan ekleri bir şeye olan aitlik durumunu ifade ederler.

• Ayşe’nin kitabı

Verilen örnekte Ayşe’nin kelimesi “-nin” ekini alarak tamlayan olmuştur. Kitabı kelimesi ise “-i” ekini alarak tamlanan olmuştur. Burada tamlayan eki; Ayşe’nin kitapla bir bağlantısı olduğu, tamlanan eki ile birlikte de kitabın Ayşe’ye ait olduğu anlaşılmaktadır. İsim tamlamasına verilecek örnekler çoğaltılacak olursa;

• benim evim,
• evlerin pencereleri,
• evin çatısı

Birer isim tamlamaların örnektir.

2.1. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayan ve tamlananda tamlama eklerinin kullanıldığı tamlamaları ifade eder.

“Belirtili isim tamlaması: (tamlayan + tamlayan(ilgi) eki) + (tamlanan + iyelik eki)”

• Arabanın motoru: Bu örnekte araba-tamlayan ilgi eki, motor-tamlanan ise iyelik eki almıştır.

Verilmiş olan örnekte, “araba” ve “motor” kelimelerinin arasında, tamlayan ve tamlanan ekleri kullanılmış ve “araba-nın motor-u” aitlik ilişkisi inşa edilmiştir. Bu bağlamda kurulan tamlama örnekleri belirtili ad tamlaması olarak geçer. Bu tamlamalarda tamlanana sorulan “kimin,neyin” sorusu tamlayanı bulmaya yardımcı olur.

Aşağıda verilen cümlelerde koyu renkle verilmiş söz öbekleri, belirtili isim tamlaması olarak adlandırılır.

• Arabanın penceresi kapalı olunca içeri hava girmedi.
• Eskiden yağmurun sesini duyunca hemen balkona çıkardım.
• Şehrin sokakları çok sessizdi.
• Henüz yolculuğun başında terk ettiği şehri çok özleyeceğini söyledi.

2.2. Belirtisiz İsim Tamlaması

Yalnızca tamlananın ek alıp, tamlayanın ek almadığı tamlama grubudur.

“Belirtisiz isim tamlaması: tamlayan / tamlanan + iyelik eki”

• Kuzenim yakın zamanda matematik öğretmeni olacak.

Verilen cümlede “matematik” ve “öğretmen” sözcükleri arasında yalnızca tamlanan ekiyle (matematik öğretmen-i) ilişki sağlanmıştır. Bu bağlamda kurulan tamlama örnekleri belirtisiz ad tamlaması olarak geçer.

2.3. Zincirleme İsim Tamlaması

Bu tamlamalarda ikiden çok isim kullanılır. En az üç isim eklerle birbirine bağlanır. Tamlayan veya tamlanan ya da ikisi birlikte isim tamlaması olabilirler.

• Ebru’nun defterinin kenarı (belirtili isim tamlaması)
• Ali’nin matematik kitabı (belirtisiz isim tamlaması)

İlk cümlede “ebru”, “defter” ve “kenar” isimleri arasında aitlik ilişkisi kurulmuş ve zincirleme isim tamlaması oluşturulmuştur. İkinci cümlede ise “Ali”, “matematik” ve “kitap” isimleri arasında aitlik ilişkisi kurulmuş, tamlama bu şekilde oluşturulmuştur.

Aşağıda verilen cümlelerde koyu renkle verilmiş söz öbekleri, zincirleme isim tamlaması olarak adlandırılır.

• Sokaktaki ıhlamur ağacının kokusu tüm havayı kaplamıştı.
• Uzun zaman sonra deniz kenarının sessizliği tüm şehre yayıldı.
• Okulun ulaşım sorunu müdürün toplantı konusu olmuştu.
• Bir eserin etkileyiciliği herkesin yorumuna göre değişir.
• Kır çiçeklerinin büyüsüne kapılıyorum.

Takısız İsim Tamlaması

Takısız isim tamlaması konusu halen tartışma yaratan, üzerinde uzlaşma sağlanamamış bir konudur. Bazı kaynaklar, bu konuyu sıfat tamlaması olarak bazıları da isim tamlaması olarak ele almaktadırlar. Bu tamlamalarda tamlayan ve tamlanan ek almaz. Bir tamlamanın takısız olabilmesi için tamlanan “neyden yapılmış ve neye benziyor” sorularının cevabının alınması gerekir.

• Deri çanta, plastik şişe (neyden yapıldığı)
• Altın saç, inci diş (neye benzediği)
• Cam kavanoz