Sözcükte Yapı

Bir puzzle’ı yaparken birçok parçayı birleştiririz ve sonunda bu parçalar bir bütün halini almış olur. Sözcükler de tıpkı bir puzzle gibi ilk görüşte tek parçadır. Fakat çok sayıda parçanın birleşimi ile bu hali almışlardır.

Sözcükte yapı, kelimelerin oluşturan, yapan, türeten parçaların; kelimelere eklenen eklerin türlerini ve kullanıldığı durumları belirtmektedir. Sözcükte yapı; kök ve gövde, ekler ve yapılarına göre sözcükler olarak üç ana başlıkta incelenebilir.

SÖZCÜKTE YAPI
KÖK	GÖVDE	EKLER	YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
İsim Kökü	İsim Gövdeleri	Yapım Ekleri	Basit Sözcükler
Fiil Kökü			Türemiş Sözcükler
Sesteş Kök	Fiil Gövdeleri	Çekim Ekleri	Birleşik Sözcükler
Ortak Kök

 

Kök ve Gövde Bakımından Sözcükler

Kök Nedir?

Kök; bir kelimenin bütün ekleri çıkartıldıktan sonra geriye kalan en küçük parçasıdır. Parçalar çıkarılmaya sondan başlanır.

• Korkular kelimesi kork-u-lar biçiminde ayrıldığında geriye “kork” fiili kalır. Bu da sözcüğün köküdür. Sözcükteki “u” ve “lar” ise eklerdir.
• Kötü-lük-te kelimesinde “kötü” fiilin köküdür. Sözcükteki “lik” ve “re” ise eklerdir.
• Kes-inti-ler kelimesinde “kes” fiilin köküdür. Sözcükteki “inti” ve “ler” ise eklerdir.
• Taşı-ma-cı-lık kelimesinde “taşı” fiilin köküdür. Sözcükteki “ma”, “cı” ve “lık” ise eklerdir.
• Yaş-a-y-acak kelimesinde yaş fiilin köküdür. Sözcükteki “a”, “y” ve “acak” ise eklerdir.

Örnekler de belirtildiği gibi, bütün ekler çıkarıldıktan sonra kalanlar fiilin köküdür. Yalnız, belirlenen kökler kelimenin tamamıyla anlam bakımından bütünleşmelidir.

Kök Hakkında Bilinmesi Gerekenler

• Kök, kelimenin başında olur.

Türkçe, sondan eklemeli bir dil olduğundan Türkçede tüm ekler sona gelmektedir. Bu sebeple Türkçede kök, hep kelimenin başında olur.

• Kökler ek aldıklarında yapı bakımından farklılaşmaz.

Bu kuralın değişiklik gösterdiği istisnai bir durum vardır:

Birinci ve ikinci tekil şahıs zamirlerinde yönelme eki gelirse ses değişimi olur. Örneğin “ben”, “bana” haline dönüşür. “Sen” ise “sana” olur.

• Kökler tüm sözcükle anlamsal bakımdan bütünleşmesi gerekir.

“Balıkçılar” kelimesini ele aldığımızda “bal” sözcüğün en küçük parçasıdır. Fakat “bal” bütün kelimeyle anlam bakımından uyuşmaz. Bu sebepledir ki sözcükle bütünleşen “balık” kelimesi köktür.

Kökleri; “isim kökü”, “fiil kökü”, “sesteş kök” ve “ortak kök” olarak dört ana başlık altında inceleyebiliriz:

İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların adı olan köklere isim kök denir. İsim kökleri cümle içerisinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç, ünlem” şeklinde olabilir. Türkçede isim kökleri en çok üç hece olmaktadır.

• Yüz, göz, kulak, burun, peynir, simit, hayvan, çakıl…
• “Içimizden” kelimesini ele aldığımızda “iç” sözcüğün en küçük parçasıdır. Fakat bahsi geçen “içmek” eylemi değil, bir varlığın içi anlamıdır. Bu sebeple “içimizden” kelimesinin kökü isim köküdür.

 Not: İsim kökleri “-mak”, “-mek” mastarlarını almamaktadır.

• “Kitaplık” kelimesinin kökü “kitap” kelimesidir. “Kitap” kelimesine “-mek” ya da “-mak” mastar ekleri gelmez. Bu sebeple “kitap” kelimesi isim kökü olmaktadır.

 Not: Yansıma kökler ad kökleri olarak geçer.

• cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

 Fiil (Eylem) Kökleri

Varlıkların iş ve hareketlerini bildiren köklerdir. Fiil (eylem) kökleri “-mak”, “-mek” mastarlarını alabilirler.

• Git-, del-, -sil, -kız, tak-, kaç-, art-, aç-, at-, çiz-, gel-, kal-, yık-, yüz-…
• “Sevgi” kelimesini ele aldığımızda “sev” kelimenin en küçük parçası yani köküdür. “sev” kelimesine “-mek” mastarı gelince “sevmek” haline gelir. Kelime hala anlamlı sayıldığından “sev-” fiilin kökü ve “sevgi” ise fiil köklü bir kelimedir, diyebiliriz.
• “Solungaç” kelimesini ele aldığımızda “solu” kelimesi “-mak” mastarı aldığında “solumak” oluyor. Bu sebeple “solungaç” kelimesi fiil köklü sayılır.

Not: Fiil kökleri tek olarak yazılmaz ve söylenmez. Mastar halindeki fiil kökleri sonlarına kısa çizgi (–) almaktadır. Buna ilaveten “–mak, –mek” mastar ekleri de gelir. Fiil sonuna gelen kısa çizgi (–), “mak, mek” şeklinde okunur. Örneğin “kes–” fiil kökü “kesmek” şeklinde söylenir.

Not: Bir kelimenin kökü isim mi fiil mi anlamak için; kelime köküne mastar eklerinden “-mak”, “-mek” getirilir ve o şekilde karar verilir.

• “Sözlük” kelimesinin kökü “söz” sözcüğü; mastar eki aldığında “sözmek” haline gelir. “sözmek” kelimesi bir anlam ifade etmediğinden “göz” isim kökü olarak geçer, diyebiliriz.
• “Geçit” kelimesinin kökü “geç” sözcüğü; mastar eki aldığında “geçmek” haline gelir. “Geçmek” kelimesi anlamlı olduğu için “geç” fiil kökü olarak geçer, diyebiliriz.

Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olduğu halde aralarında anlam ilişkisi (temel, yan, mecaz) olmayan köklere sesteş kök denir.

• Büyükçe bir alan kazın.

Verilen cümlede “kazın” kelimesinin köküne “-mak”, “-mek” mastar ekleri gelebilmektedir. Bu sebeple kelimenin kökü fiil olarak geçer.

• Gezide gördüğü kaz çok güzelmiş.

Verilen cümlede “kaz” kelimesi hayvan şeklinde kullanılmıştır. Bu sebeple kelime isim köklüdür, diyebiliriz.

Aralarında anlam ilişkisi bulunmayan sesteş kök örnekleri:

• “Gül” kelimesi hem isim (çiçek, bitki) olan “gül” hem de fiil olan “gülmek” anlamında kullanılabilir.
• “Yaz” kelimesi hem mevsim adı olan “yaz” hem de fiil olan “yazı yazmak” anlamında kullanılabilir.
• “Kan” kelimesi hem isim (damarlardaki kırmızı kan) hem de fiil olan “kanmak, inanmak” anlamında kullanılabilir.
• “Var” kelimesi hem isim (mevcut olan) anlamında hem de “varmak, ulaşmak” anlamında kullanılabilir.

Ortak Kökler

Ortak kökler isim ve fiil şeklinde kullanılabilir. Aralarında anlam ilişkisi (temel, yan, mecaz) vardır.

Aralarında anlam ilişkisi bulunan ortak kök örnekleri:

• “Göç” kelimesi hem isim (göç) olarak hem de fiil “göçmek” anlamında kullanılabilir.
• “Tat” kelimesi hem isim (tat) olarak hem de fiil “tatmak” anlamında kullanılabilir.
• “Şiş” kelimesi hem isim (şiş) olarak hem de fiil “şişmek” anlamında kullanılabilir.
• “Boya” kelimesi hem isim (boya) olarak hem de fiil “boyamak” anlamında kullanılabilir.

Not: Sesteş kökler ve ortak kökler; “sesteş olanların aralarında anlam bakımından ilişki olmaması, ortak olanların arasında ise anlam ilişkisi olması” bakımından farklılaşmaktadır.

Gövde Nedir?

Kök, bir yapım eki aldığında ortaya çıkmış olan yapıya gövde denmektedir. Gövde, “isim gövdeleri” ve “fiil gövdeleri” şeklinde iki ana başlık altında incelenebilir.

1. İsim (Ad) Gövdeleri

1.1. İsimden Yapılmış İsim Gövdeleri

Ad soylu kelimelere addan isim yapım eki getirilip türetilmiş isimlere denir.

(İsim Kökü) + (Yapım Eki) = (İsim Gövdesi) şeklinde formüle edilebilir.

• “Tuz” kelimesinde “tuz” isim köküdür. İsimden isim yapım eki olan “luk” aldığında “tuzluk” olur.
• “Ev-li”, “kuş-çu”, “yol-suz”, “baş-lık” vb. örnekler çoğaltılabilir.

1.2. Fiilden Yapılan İsim Gövdeleri

Fiil soylu kelimelere fiilden ad yapım eki getirilerek türetilmiş isimlere denir.

(Fiil Kökü) + (Yapım Eki) = (İsim Gövdesi) şeklinde formüle edilebilir.

• “As” fiil köküne “kı” fiilden isim yapım eki geldiğinde “askı” olur.
• “Bak-ıcı”, “yak-ıt”, “koş-u”, “dur-ak” vb. örnekler çoğaltılabilir.

2. Fiil (Eylem) Gövdeleri

2.1. Addan Yapılan Fiil Gövdeleri

Ad soylu kelimelere isimden fiil yapım eki getirilip türetilmiş fiillere denir.

(İsim Kökü) + (Yapım Eki) = (Fiil Gövdesi) şeklinde formüle edilebilir.

• “Garip” fiil köküne “se-“ isimden fiil yapım eki geldiğinde “garipse-mek” olur.
• “Baş-la(mak)”, “kan-a-“, “dara-l-“, “yön-el-“ vb. örnekler çoğaltılabilir.

2.2. Fiilden Yapılan Fiil Gövdeleri

Fiil soylu kelimelere fiilden fiil yapım eki getirilip türetilmiş yeni fiillere denir.

(Fiil Kökü) + (Yapım Eki) = (Fiil Gövdesi) şeklinde formüle edilebilir.

• “Gez” fiil köküne “dir-“fiilden fiil yapım eki geldiğinde “gez-dir-“ olur.
• “Yak-tır(mak)”, “silk-ele-“, “sür-ü-“, “yık-ıl-“ vb. örnekler çoğaltılabilir.

Not: Tüm gövdeler, kök şeklindeki kelimelere yapım eki getirilip oluşturulur. Bu gövdelere de yapım ekleri getirilip yeni gövdeler yapılabilir.

• “Göz-et” kelimesi “im” eki alarak “gözet-im” olabilir. Ayrıca “gözet” kelimesine “-le-“ eki gelirse “gözetle” kelimesi oluşturulur.
• “Bak-ıcı” kelimesi “lık” eki alarak “bakıcı-lık” olur. Bu gibi örnekler çoğaltılabilir.

EKLER

Tek başlarına anlam ifade etmeyen ve eklenildiği kelimeleri anlam ya da tür bakımından farklılaştıran seslere denir. Aynı zamanda cümle içerisindeki görevleri belirlerler. Ekler; “yapım ekleri” ve “çekim ekleri” olarak iki ana başlık altında incelenebilir.

Yapım Ekleri

Yapım ekleri, eklenildiği sözcüğü anlam ve tür bakımından değiştiren eklere denir. Yapım eki almış kelimeler gövde haline gelir. Yapım ekleri de dört başlık altında ele alınabilir.

İsimden İsim Yapan Ekler

İsim kök ve gövdelerine gelip ad türetmiş eklere denir. En sık kullanımı olan eklerin örnekleri aşağıda verilmiştir:

-ca (-ce, -ça, -çe) kullanımı:

• Uzunca, genişçe, kısaca, irice, ufakça (küçültme anlamı)
• Bence, sence, onca (-e göre)
• Okulca, sınıfça, kurumca (tarafından anlamı)
• Ailece, evce (bir aradalık anlamı, topluluk ve bütünlük)
• Türkçe, Rusça, Arapça (Dil isimleri)

-lik (lık-, -luk, -lük) kullanımı:

• Sabahlık, yazlık, mevsimlik, kazaklık (sınırlama, ayırma, saklama anlamı)
• Zeytinlik, çöplük, kömürlük, terliklik, ayakkabılık (topluca bir yerde bulunma)
• Tuzluk, biberlik, gözlük, başlık (araç ve gereç)

-lı (-li, -lu, -lü) kullanımı:

• Niğdeli, varlıklı, sistemli, düzenli, başarılı, partili (sahiplik, ait olma ve üye olma anlamları)

-cı (-ci, -cu, -cü) kullanımı:

• Uykucu, sucu, gözcü, sütçü, dalgacı (meslek, benimseme ve alışkanlık anlamları)

Not: Yapım ekleri verilen örneklerle sınırlı kalmaz, çoğaltılabilir. Bunlar dışındaki örnekler şu şekildedir:

• Umutsuz
• Kitapçık
• Bencil
• İpeksi
• Meslektaş
• İkinci
• Yeşilimsi

İsimden Fiil Yapan Ekler

İsim kök ve gövdelerine gelip fiil türetmiş eklere denir.

• Başla–
• Azal–
• Ümitlen–
• Sıvılaş–
• Tıkırda–

Fiilden Fiil Yapan Ekler

Fiil kök ve gövdelerine gelip fiil türetmiş eklere denir.

• Sevin
• Uçur
• Döktür
• Okut
• Bakıl
• Kaçış

Fiilden İsim Yapan Ekler

• Yıkıcı
• Saygı
• Kaçamak
• Gelenek
• Eğitmen
• Öğretmen
• Süpürge

Olumsuzluk Eki (-me, -ma)

Eylemin gerçekleşmediğini belirten eklerdir. Türkçedeki olumsuzluk eki “-me”dir.

• Okumadık
• Düşünmedim
• Gelmemelisin vb. örnekler çoğaltılabilir.

Not: Olumsuz bir fiile şimdiki zaman eki gelirse “a” ve “e” geniş ünlüleri daralır.

• Gelmiyor
• Okumuyor
• Çalışmıyoruz vb. örnekler çoğaltılabilir.

Çekim Ekleri

Çekim ekleri, eklendikleri kelimelerin cümle içerisindeki görevini belirler. Bu ekler ikiye ayrılır:

İsim Çekim Ekleri

İsimler hâl (durum) ekleri ile diğer sözcüklerle ilişkiler kurularak cümle içerisinde görev kazanırlar. Bu ekler dörde ayrılır:

Yalın Hâl

İsimlerin ek (yönelme eki, bulunma eki, belirtme eki ve çıkma eki) almadığı durumlardır.

• Çocuklar top oynamaya gitti.
• Evler ne güzel olmuş.
• Araba renkleri trafikte çok önemli.
• Gözlerimiz daha neler görecek.
• Birazdan kahve içer, sohbet ederiz.
• Yarın için plan yapabiliriz.

Sözcüğün yalın hâli, hiç ek almaması anlamına da gelmez. Sözcük yalnızca hâl eki almaz, diğer ekleri alabilir.

Belirtme (Yükleme) Hâli

Belirtme durumu “-i” eki alarak yapılır ve cümle içerisinde bu eki almış olan isim “belirtili nesne” görevindedir.

Bu durumdaki isim-belirtili nesne yükleme sorduğumuz “neyi” ve “kimi” sorularının cevabıdır.

• Çocukları yanından ayırma demiştim.
• Annesi çocuğu yanına çağırdı.
• Aklınızdaki soruları bana sorabilirsiniz.

Yönelme (Yaklaşma) Hâli

Yönelme hâli, ismin “-i” eki almasıyla olur. Yüklemin, nereye veya hangi nesneye, kavrama yöneldiğini belirtir. Cümle içerisinde “-i” eki almış olan isimler “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” görevinde olabilir.

Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorduğumuz “neye”, “kime” ve “nereye” sorularına cevap verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “ne zaman” sorusuna cevap verir.

• Yarın sevgilimle sinemaya gideceğiz. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
• Annemler bizi yolcu etmek için kapıya çıktı. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
• Yarın okula dolmuşla gidecekmiş. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
• Bu yavaşlıkla akşama ancak gideriz. (Zarf Tümleci – “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)

Bulunma (Kalma) Hâli

Bulunma (kalma) hâli, ismin “-de” eki almasıyla olur. İş, oluş yeri, nesne veya soyut kavramı belirtir. Cümle içerisinde bu eki almış olan isim “dolaylı tümleç”, “zarf tümleci” veya “ek eylem” alarak yüklem görevi üstlenebilir.

Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorduğumuz “nerede”, “neyde” ve “kimde” sorularının cevabını verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “kaçta”, “nasıl” ve “ne zaman” sorularına cevap verir.

• Çantamı yine evde unutmuşum. (Dolaylı Tümleç- “Nerede” sorusuna cevap veriyor.)
• Hatırlıyor musun Çanakkale’de ne güzel zaman geçirmiştik. (Dolaylı Tümleç- “Nerede” sorusuna cevap veriyor.)
• Projeyi haziranda teslim edeceğim. (Zarf Tümleci- “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)
• Suyu bir yudumda bitirdi. (Zarf Tümleci- “Nasıl” sorusuna cevap veriyor.)
• Bulaşıkları elde yıkamış. (Zarf Tümleci- “Nasıl” sorusuna cevap veriyor.)
• Yarın beşte mi otogara inecekmiş? (Zarf Tümleci- “Kaçta” sorusuna cevap veriyor.)
• Her şey yerli yerinde. (Yüklem)

Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli

Ayrılma (uzaklaşma, çıkma) hâli, ismin “-den” eki almasıyla olur. Cümle içerisinde bu eki almış olan isim “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” görevindedir. “Çıkmak”, “ayrılmak”, “uzaklaşmak” gibi anlamlara gelir.

Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nereden”, “neden” ve “kimden” sorularının cevap verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “neden” ve “ne zaman” vb. sorulara cevap verir.

• Ayşe, evden şimdi çıktı, hızlı olursan ona yetişirsin. (Dolaylı Tümleç- “Nereden” sorusuna cevap veriyor.)
• “Çok seneler geçti, dönen yok seferinden.” (Dolaylı Tümleç- “Nereden” sorusuna cevap veriyor.)

• Yarın sabah erkenden işlerimi halledeceğim. (Zarf Tümleci- “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)
• Çiçeklerle kimse ilgilenmediğinden hepsi solmuş. (Zarf Tümleci- “Neden” sorusuna cevap veriyor.)

İyelik Ekleri

İyelik ekleri “-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri” olarak geçer. Tüm şahıslar için ayrı bir iyelik eki mevcuttur. Sonuna geldiği adın kime, neye ait olduğunu belirtirler.

• Tekil Kişi (benim) kalem-im
• Tekil Kişi (senin) kalem-in
• Tekil Kişi (onun) kalem-i
• Çoğul Kişi (bizim) kalem-imiz
• Çoğul Kişi (sizin) kalem-iniz
• Çoğul Kişi (onların) kalem-leri

Çoğul (Çokluk) Ekleri

Bu ekler “-ler, -lar” ekleridir. Aynı türden birden fazla varlığın belirtilmesinde kullanılır.

• İnsanları bu kadar kafaya takmamalısın.
• Köpekler bu soğukta aç kalmış.

Tamlama Ekleri

İki veya daha çok ismin birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grupları, isim tamlaması olarak adlandırılır. İsim tamlamaları, tamlayan ve tamlanandan oluşur. Sıklıkla, tamlayan ilk sırada ve tamlanan ikinci sıradadır. Tamlayan ekinin bir diğer adı ilgi ekidir.

İsim tamlamalarında sıklıkla tamlayan eki “-ın (in, un, ün)” olarak, tamamlanan ise “-ı (-i,-u,-ü)” olarak kullanılır.

• Çocuğ-un kalem-i (Çocuğun sözcüğü tamlayan, kalemi sözcüğü tamlanandır.)
• Kadın-ın gülmes-i (Kadının sözcüğü tamlayan, gülmesi sözcüğü tamlanandır.)
• Gençler-in çalışmalar-ı (Gençlerin sözcüğü tamlayan, tadı sözcüğü tamlanandır.)
• Yemeğ-in tad-ı (Yemeğin sözcüğü tamlayan, tadı sözcüğü tamlanandır.)
• Saçın-ın reng-i (Saçının sözcüğü tamlayan, rengi sözcüğü tamlanandır.)
• Kapın-ın kilid-i (Kapının sözcüğü tamlayan, kilidi sözcüğü tamlanandır.)
• Çocuğ-un ağlamas-ı (Çocuğun sözcüğü tamlayan, ağlaması sözcüğü tamlanandır.)
• Şun-un şuras-ı (Şunun sözcüğü tamlayan, şurası sözcüğü tamlanandır.)

İsim tamlamalarında tamlayan zamirse bir ve ikinci kişilerde farklı tamlama ekleri kullanılır.

• Benim evim (Benim sözcüğü tamlayan, evim sözcüğü tamlanandır.)
• Senin evin (Senin sözcüğü tamlayan, evin sözcüğü tamlanandır.)
• Onun Evi (Onun sözcüğü tamlayan, evi sözcüğü tamlanandır.)
• Bizim evimiz (Bizim sözcüğü tamlayan, evimiz sözcüğü tamlanandır.)
• Sizin eviniz (Sizin sözcüğü tamlayan, eviniz sözcüğü tamlanandır.)
• Onların evleri (Onların sözcüğü tamlayan, evleri sözcüğü tamlanandır.)

Fiil Çekim Ekleri

Fiillere gelerek fiilin zamanını, anlamını, eylemi yapan kişiyi gösteren eklere fiil çekim ekleri denir. Bu ekler fiillerin anlamında değişikliğe yol açmaz.

Kip Ekleri

Kip, bir fiilin kök ya da gövdesinin zamana ve niyete göre aldığı şekillere denir. Kipler; iki başlıkta incelenebilir. İlki “haber verme”, ikincisi ise “dilek” şeklindedir.

Haber Bildirme Kipleri

Kendi içlerinde beş gruba ayrılır.

• Bilinen (-di’li) Geçmiş Zaman Kipi

• Öğrenilen (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi
• Şimdiki Zaman Kipi
• Gelecek Zaman Kipi
• Geniş Zaman Kipi

Dilek Tasarı Kipleri

Kendi içlerinde dört gruba ayrılır.

• Gereklilik Kipi
• Şart (Koşul) Kipi
• İstek Kipi
• Emir Kipi

Haber Bildirme Kipleri

Zaman anlamı taşır, beşe ayrılırlar.

Bilinen (-di’li) Geçmiş Zaman Kipi

Eylem kesin olarak gerçekleşmiştir. “Bilinen”, “görülen”, “tanık olunan” olayları anlatır. Fiil köküne “-dı (-di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü)” ekleri gelir.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            al-dı-m
• 2. Tekil Kişi           (sen)             al-dı-n
• 3. Tekil Kişi           (o)                 al-dı

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              al-dı-k
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               al-dı-nız
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          al-dı-lar

Öğrenilen (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi

“Başkasından duyma” anlamı taşıyan kipler öğrenilen (-miş’li) geçmiş zaman kipidir. Bu kiplerin kullanıldığı durumlarda sıklıkla kişi, eylemin yapılışına tanık olmaz. Fiil köküne “-miş (-mış, -muş, -müş)” ekleri gelir.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            git-mi-şim
• 2. Tekil Kişi           (sen)             git-miş-sin
• 3. Tekil Kişi           (o)                 git-miş

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              git-miş-iz
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               git-miş-siniz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          git-miş-ler

Şimdiki Zaman Kipi

Bu fiiller, içinde bulunulan zamanın eylemlerini anlatır. Eylemin yapılma ve söylenme anı aynıdır. Eylem kök ve gövdesi “- () yor” ekini alır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            yap-ıyor-um
• 2. Tekil Kişi           (sen)             yap-ıyor-sun
• 3. Tekil Kişi           (o)                 yap-ıyor

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              yap-ıyor-uz
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               yap-ıyor-sunuz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          yap-ıyor-lar

Bunun dışında “-mekte” ve “-makta” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı kattığından, şimdiki zaman çekimi olarak kabul edilirler.

• İş yapmaktayım. (Yapıyorum)
• Okula yürümekteyim. (Yürüyorum)

Gelecek Zaman Kipi

Eylemin söylendikten sonra gerçekleşeceğini yani gelecekte olacağını ifade eden kiplerdir. Fiil kök ve gövdesi “-ecek”, “-acak” eki alır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            sev-ecek-im
• 2. Tekil Kişi           (sen)             sev-ecek-sin
• 3. Tekil Kişi           (o)                 sev-ecek

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              sev-ecek-iz
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               sev-ecek-siniz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          sev-ecek-ler

Geniş Zaman Kipi

Geniş zaman kipi, eylemin her zaman yapıldığını gösteren kiptir. Fiil kök ve gövdesi “-r (-ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” eki alır. Olumsuz hali ise “-mez”, “-maz” eki getirilerek yapılır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            say-ar-ım
• 2. Tekil Kişi           (sen)             say-ar-sın
• 3. Tekil Kişi           (o)                 say-ar

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              say-ar-ız
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               say-ar-sınız
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          say-ar-lar

Dilek Tasarı Kipleri

Eylemlerin dilek ve isteğe bağlı anlatıldığı kiplerdir. Dilek tasarı kipleri, zaman anlamı taşımazlar ve dört başlık altında incelenebilirler.

Gereklilik Kipi

Eylemde, gereklilik durumunu ifade eden kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-meli”, “-malı” eki getirilerek yapılır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            seç-meli-yim
• 2. Tekil Kişi           (sen)             seç–me-lisin
• 3. Tekil Kişi           (o)                 seç-meli

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              seç-meli-yiz
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               seç-meli-siniz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          seç-meli-ler

Şart Kipi

Cümleye bazen “şart”, bazen “dilek” anlamı veren kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-sa”, “-se” eki getirilerek yapılır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            gör-se-m
• 2. Tekil Kişi           (sen)             gör–se-n
• 3. Tekil Kişi           (o)                 gör-se

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              gör-se-k
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               gör-se-niz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          gör-se-ler

İstek Kipi

Cümleye istek anlamı katan kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-e (-a)” eki getirilerek yapılır.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            gel-e-yim
• 2. Tekil Kişi           (sen)             gel–e-sin
• 3. Tekil Kişi           (o)                 gel-e

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              gel-e-lim
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               gel-e-siniz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          gel-e-ler

Emir Kipi

Eylemlerin yapılması gerekliliğini emir olarak ifade eden kiplere emir kipi denir. Herhangi bir ek yoktur. Çekimleri, kişi ekleriyle yapılır. Birinci tekil şahıs ve birinci çoğul şahıs çekimleri yoktur.

• 1. Tekil Kişi           (ben)            (çekim yok)
• 2. Tekil Kişi           (sen)             kur
• 3. Tekil Kişi           (o)                 kur-sun

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz)              (çekim yok)
• 2. Çoğul Kişi         (siz)               kur-un (uz)
• 3. Çoğul Kişi         (onlar)          kur-sun (lar)

Kişi (Şahıs) Ekleri

Fiil kiplerine ve ek fillere gelerek işi ya da oluşu yapan kişinin kim olduğunu belirten eklere denir.

• 1. Tekil Kişi           (ben) (-m,-im)            baktım, geleceğim
• 2. Tekil Kişi           (sen) (-n, -sin)            baktın, geleceksin
• 3. Tekil Kişi           (o)   (ek yok)               baktı, gelecek

 

• 1. Çoğul Kişi         (biz) (-iz, -k)                 baktık, geleceğiz
• 2. Çoğul Kişi         (siz)  (-nız, -sınız)        baktınız, geleceksiniz
• 3. Çoğul Kişi         (onlar) (-lar,-ler)         baktılar, gelecekler

Yapı Bakımından Sözcükler

Yapılarına göre sözcükler; basit sözcükler, türemiş sözcükler ve birleşik sözcükler olarak üç başlık halinde incelenebilir.

Basit Sözcükler

Yapım eki almayan sözcüklere basit sözcükler denir. Fakat çekim eki alabilirler. Yapım eki almamaları sebebiyle kök halindedirler.

• Ev
• Kitap
• Kalem
• Kulak
• Gözler
• Anneme
• Alıyor

Türemiş Sözcükler

Yapım eki alan kelimelere türemiş sözcükler denir. Türemiş sözcüklerin diğer adı “gövde” olarak geçer.

(Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki) şeklinde formüle edilebilir.

• Yakıt
• Kızgın
• Evli
• Gözlük

Birleşik Sözcükler

En az iki kelimeden oluşan sözcüklere denir. Farklı şekillerde oluşabilirler.

• Çekyat
• Uyurgezer
• Kaçıvermek
• Terk etmek
• Yok olmak

Birleşik sözcükler, “birleşik sözcükler” ve “birleşik fiiller” olarak iki çeşittir:

Birleşik Sözcükler

Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır.

Birleşik İsim

En az iki sözcükten oluşurlar. Farklı şekillerde oluşturulabilmektedir.

İsim tamlaması yoluyla oluşanlar:

• Denizaltı
• Hanımeli
• Devetabanı
• Gökkuşağı
• Deve kuşu
• Ateş böceği

Sıfat tamlaması yoluyla oluşanlar:

• Akdeniz
• Karagöl
• Eskişehir

Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla oluşanlar:

• Külbastı
• Bilgisayar
• İmambayıldı
• Gecekondu
• Ateşkes

İki fiilin kaynaşmasıyla oluşanlar:

• Oldubitti
• Dedikodu
• Biçerdöver
• Kapkaç

Ses değişiklikleriyle oluşanlar:

• Kahve altı – Kahvaltı
• Cuma ertesi- Cumartesi
• Ne ise – Neyse
• Pek iyi – Peki
• Ne için – Niçin

Birleşik Fiiller

En az iki sözcükten oluşurlar. Çeşitli şekillerde oluşabilirler.

Yardımcı Fillerle oluşanlar:

İsim soylu sözcüklere “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin gelmesiyle oluşur.

• Bu kitabı ben tercih
• Ehliyet sınavını geçince mutlu
• Sanki bir şey istemiyor da
• Allah tüm ihtiyacı olanlara yardım
• Dilini güzel kullanmış ve şiiri anlamlı kılmış.

Kurallı Birleşik Fiiller

İki sözcüğün belirli kurallara göre bütünleşmesiyle oluşurlar. “Yeterlilik, tezlik, yaklaşma, sürerlilik” şeklinde dört grupta incelenebilir.

Yeterlilik Fiili (-ebilmek, -abilmek)

Bir fiile “-ebilmek, -abilmek” gelmesiyle oluşur. Fiile “gücü yetme, yapabilme”, “olasılık” anlamları katabilir. Ayrıca soru şeklinde kullanılıyorsa da “rica” anlamı katabilir.

• Okuyabilirim (Yeterlilik fiili olumlu hali)
• Bakabilirim (Yeterlilik fiili olumlu hali)
• Görebilir misiniz? (Yeterlilik fiili olumlu hali)
• Okuyamam (Yeterlilik fiili olumsuz hali)
• Bakamam (Yeterlilik fiili olumsuz hali)
• Göremez misiniz? (Yeterlilik fiili olumsuz hali)

Anlam bakımından örnekler:

• Annesiyle konuşabilmiş. (Gücü yetme, yapabilme anlamı)
• Adam tüm malzemeyi tek başına taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
• Toplantıya geç gelebilir. (İhtimal)
• Sana verdiğim kitabı okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
• Artık daha yavaş konuşabilir misiniz? (Rica)

Tezlik Fiili (-ıvermek, -ivermek)

Fiile “çabukluk (tezlik)”, “birdenbirelik” ve “kolaylık” anlamları verir.

• Geliver
• Kaçıverdik
• Yıkayıverdi

Sürerlik (Süreklilik) Fiili (-edurmak, -ekalmak, -egelmek, -agelmek)

Fiile işin, oluşun hareketin sonlanmadığı ve devamının geleceği anlamını verir.

• Gidedurun
• Alışılagelmiş
• Bakakaldık

Yaklaşma Fiili (-eyazmak, -ayazmak)

Fiile “hemen hemen”, “az kalsın” anlamları verir. Fiilin olmasına az kaldığı için “yaklaşma fiili” olarak geçer. Bu fiilin olumsuz hali yoktur.

• Boğulayazdık
• Düşeyazdı
• Öleyazdım

Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

En az iki kelimenin birleşmesiyle oluşur. Sıklıkla asıl anlamdan uzaklaşma görülür.

• Başvurmak
• Aşermek
• Varsaymak

Deyimler

Deyimler de birleşik yapılı, kalıplaşmış kelimelerdir.

• Gözü kalmak
• Akla gelmek
• Dil dökmek