FİİLLERDE ÇATI
Bir fiilin özne veya nesneye göre kazandığı niteliklere “çatı” denir. Bir diğer ifadeyle; özne ve nesne ile bağlantılı şekilde fiillerin aldığı biçimler çatı olarak geçer. Fiil çatısı, en basit şekilde özne ve nesnenin yüklemle olan bağlantısıdır. Fiil çatısı ifadesindeki çatı imgesi, üçgen şeklinde düşünüldüğünde bir kenarına yüklem diğer iki kenarına da nesne ve özne konulduğunda, fiil çatısı oluşmuş olur diyebiliriz.
Fiillerde çatılar iki ana başlık altında incelenebilir: “Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar” ve “Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar”
Fiilde çatı nasıl bulunur?
| FİİLLERDE ÇATI | |||
| ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE ÇATILAR | NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE ÇATILAR | ||
| ETKEN ÇATILI FİİLLER | EDİLGEN ÇATILI FİİLLER | GEÇİŞLİ ÇATILI FİİLLER | GEÇİŞSİZ ÇATILI FİİLLER |
| DÖNÜŞLÜ ÇATILI FİİLLER | İŞTEŞ ÇATILI FİİLLER | OLDURGAN ÇATILI FİİLLER | ETTİRGEN ÇATILI FİİLLER |
Fiilde çatı ekleri nelerdir?
Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar
Yüklemin çatısı öznenin “varlık”, “yokluk” veya başka özelliklerine göre belirlenir. Özne-yüklem ilişkisine göre çatılar da “etken çatılı fiiller”, “edilgen çatılı fiiller”, “dönüşlü çatılı fiiller” ve “işteş çatılı fiiller” olarak dörde ayrılır.
Etken Çatılı Fiiller
Öznenin yani eylemi gerçekleştirenin belli olduğu fiillere denir.
- Ali bugün okula gitti.
İşi yapan kişi yani özne -Ali- bellidir. Bu sebeple özne kendi işini yaptığından dolayı yüklem de etkendir, diyebiliriz.
- Yaşlı bir adam, senden bahsetmiş.
İşi yapan kişi yani özne -yaşlı adam- bellidir. Bu sebeple özne kendi işini yaptığından dolayı yüklem de etkendir, diyebiliriz.
- Annem her gün şiir yazıyor.
İşi yapan kişi yani özne -Anne- bellidir. Bu sebeple özne kendi işini yaptığından dolayı yüklem de etkendir, diyebiliriz.
- Bu kalemi sattım.
Bu cümlede satma fiilini gerçekleştiren birisi vardır. Özne cümle içerisinde gizli olarak verilmiştir. Fakat böyle olsa bile özne kendi işini yaptığından dolayı yüklem de etkendir, diyebiliriz.
Edilgen Çatılı Fiiller
Öznenin yani eylemi gerçekleştirenin belli olmadığı fiillere denir. Fiil kök ya da gövdelerine “-l“, “-n“ ekleri getirilerek yapılır.
- Arkadaşı evindeki eşyaları satmış. (Etken çatılı fiil)
Örnekteki cümlede işi yapan-eşyaları satan kişi arkadaşıdır. Özne gerçek özne ve işi yapan da belli olduğu için fiil etken çatılı fiildir.
- Evindeki eşyaları satıldı. (Edilgen çatılı fiil)
Bu cümlede ise satanın yani işi yapanın kim olduğu belli olmadığı için edilgen çatılıdır.
- Tüm evler temizlen
- Bütün kitaplar okun
- Kapıya yavaş yavaş vurul
Örnekteki cümlelerin hepsinde fiiller; “-l” ve “-n” eklerini almışlardır. Cümle yüklemlerinden anlaşılacağı üzere işi kimin yaptığı belli olmasa da, yani özne cümle içerisinde verilmemiş olsa bile eylemlerden etkilenen “tüm evler”, “bütün kitaplar” ve “kapı” kelimeleri özne yerine kullanılmıştır, diyebiliriz.
Dönüşlü Çatılı Fiiller
Bu fiillerde; özne hem işi yapar hem de bu işten etkilenir. Fiil kök ve gövdelerine “-l-“, “-n-“ ekleri getirilerek yapılır.
- Kadın, aynanın karşısında süslendi.
Örnekteki cümlede süslenen kişi kadındır ve kendisini süslemiştir.
- Her sözünde övünüyor.
Öven kişi yani “o” öznesi, kendini övdüğü için bu da dönüşlü çatılı fiillere örnek verilebilir.
- Birinci olduğumu öğrenince çok sevin
- Babası her zaman çocuğuyla övünürdü.
- Haberi alınca anında telefona sarıldı.
Not: Edilgen çatılı fiiller ve dönüşlü çatılı fiiller genellikle karıştırılmaktadır. Bunun önlenmesi için farkın iyi bilinmesi gerekir. Dönüşlü çatılı fiillerde gerçek bir özne mevcuttur fakat edilgen fiillerde sözde özne vardır.
- Benim laflarıma çok alındı. (Dönüşlü çatılı fiil)
Bu cümlede “alındı” fiili gerçek öznesi; “O”dur. Bu nedenle eylem dönüşlü çatılıdır, diyebiliriz.
- Pazardan domates de alındı. (Edilgen çatılı fiil)
Bu cümlede “alındı” eylemini yapan bir özne mevcut değil yalnızca yapılmış olan eylemden etkilenen bir “domates” sözde öznesi vardır. Bu nedenle eylem edilgen çatılıdır, diyebiliriz.
- Bu etek dün dikildi. (Edilgen çatılı fiil)
Bu cümlede dikilen bir etek var fakat kimin diktiği bilgisi mevcut değil. Bu nedenle eylem edilgen çatılıdır, diyebiliriz. Ayrıca “bu etek” kelimesi de sözde özne olarak geçmektedir.
- Ayşe kapının önünde yarım saat dikildi. (Dönüşlü çatılı fiil)
Bu cümlede “dikildi” fiilini gerçekleştiren özne Ayşe’dir. Bu nedenle eylem dönüşlü çatılıdır, diyebiliriz.
- Çamaşırlar yıkandı. (Edilgen çatılı fiil)
Ahmet sabah yıkandı. (Dönüşlü çatılı fiil)
İşteş Çatılı Fiiller
Bir işin birlikte veya karşılıklı olarak yapıldığını gösteren fiillerdir. Fiil kök ve gövdelerine “-(ı)ş-“, “-leş-“ ekleri getirilerek yapılır.
Birden çok öznenin karşılıklı olarak bir eylemi gerçekleştirmesin durumuna “karşılıklı işteş fiil” denir.
- Seninle her konuda anlaşıyoruz. (Karşılıklılık hali)
- Annem öğretmenimle konuşmuş. (Karşılıklılık hali)
- İşe yeni başlayan müdürle tanıştın mı? (Karşılıklılık hali)
- İki kadın dövüştü. (Karşılıklılık hali)
- Arabalar yolda çarpışmış. (Karşılıklılık hali)
- Arkadaşıyla yolda selamlaştı. (Karşılıklılık hali)
- İki sevgili sonunda anlaştı. (Karşılıklılık hali)
- Durumu uzun uzadıya tartıştılar. (Karşılıklılık hali)
Birden çok öznenin yan yana olarak bir eylemi gerçekleştirmesin durumuna “birlikte işteş fiil” denir. Fiiil “-ş” eki alır.
- Niye gülüşüyorsunuz? (Birliktelik hali)
- Kuşlar ne tatlı ötüşüyor. (Birliktelik hali)
- Tüm öğrenciler bağrışıyordu. (Birliktelik hali)
- Kuzular tatlı tatlı meleş (Birliktelik hali)
- Martılar sürü halinde uçuş (Birliktelik hali)
Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar
Fiilin nesne alıp almamasına bağlı olarak, bu konu; dört başlık altında incelenebilir.
Geçişli Çatılı Fiiller
Nesne alabilen fiillerdir. Yüklemin başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı oluyorsa fiil geçişlidir.
- Öğretmeni Demet’i (onu) soruyor.
- İhtiyar bir adam, çöpten bir şeyler (onu) alıyordu.
- İçeriden yemek (onu) getirdi.
- Müdür öğrenciyi okuldan (onu) attı.
Geçişsiz Çatılı Fiiller
Nesne alamayan fiillerdir. Aynı zamanda “ne”, “neyi” ve “kimi” sorularının karşılığı yoktur. Yüklemin başına “onu” kelimesi getirilemez.
- Gürültü yapan öğrencilere kızdı.
“Onu kızdı” cümle anlamsızlaşıyor. Ayrıca “ne”, “neyi” ve “kimi” sorularının cevabı yok.
- Anlattığım fıkraya çok güldü.
“Onu güldü” cümle anlamsızlaşıyor. Ayrıca “ne”, “neyi” ve “kimi” sorularının cevabı yok.
- Amcamlar tatile
“Onu gitti” cümle anlamsızlaşıyor. Ayrıca “ne”, “neyi” ve “kimi” sorularının cevabı yok.
- Ayşe’nin laflarına çok güldük.
“Onu güldük” cümle anlamsızlaşıyor. Ayrıca “ne”, “neyi” ve “kimi” sorularının cevabı yok.
Oldurgan Çatılı Fiiller
Geçişsiz fiillerin “-r-“, “-t-“ ve “-dır-“ eklerini alarak geçişli hale gelmesiyle meydana gelir.
- Onu dışarı çıkarıp zorla yürüttü.
Bu cümlede “yürümek” kelimesi geçişsizdir. Bu fiil “-t-” eki ile geçişli olmuştur. Fiil geçişsizden geçişli olduğundan oldurgan fiil olarak geçer.
- Yemeği bugün akşam pişirdim.
Bu cümlede “pişmek” kelimesi geçişsizdir. Bu fiil “-r-” eki ile geçişli olmuştur. Fiil geçişsizden geçişli olduğundan oldurgan fiil olarak geçer.
- Tabakları elinden düşürdü.
Bu cümlede “düşmek” kelimesi geçişsizdir. Bu fiil “-r-” eki ile geçişli olmuştur. Fiil geçişsizden geçişli olduğundan oldurgan fiil olarak geçer.
- Adam hepimizi güldürdü.
- Bu cümlede “gülmek” kelimesi geçişsizdir. Bu fiil “-dür-” eki ile geçişli olmuştur. Fiil geçişsizden geçişli olduğundan oldurgan fiil olarak geçer.
Ettirgen Çatılı Fiiller
Fiillerin “-r-, -t-, -dır-“ eklerini alarak geçişlilik derecesinin artmasıyla oluşan fillere denir. Sıklıkla iş başkasına yaptırılır.
- Terziye bir etek diktirdi.
- Bir tas çorbayı ona içirdi.
- Sinemada benim için yer ayırttı.
- Şiiri çocuklara okuttu.
- Pazardan patates aldırdı.