İsim (Ad) Nedir? İsimler konu anlatımı
Canlı, cansız, soyut ve somut varlıkları; bunun yanı sıra duyguları, düşünceleri ve kavramları karşılayan sözcüklere isim (ad) denir. İsimler, herhangi bir iş ve hareket bildirmezler.
- Baba, sandalye, İstanbul, korku vs. gibi örnekler verilebilir.
Varlık Çeşitlerine Göre İsimler
Özel isimler, başka varlıklarla benzeşmezler ve varlıkları tektir. Özel isimlerin cümle başında ve cümle içerisinde kullanımında ilk harfleri daima büyük harfle yazılmalıdır.
- Ayşe, Teoman, İngiltere, Fransa gibi örnekler verilebilir.
Cins isimler, bir diğer adıyla tür isimleri ise; tür bakımından benzeşen varlıkların ortak adı olarak geçer. Cins isimlerin ilk harfi sadece cümle başında büyük yazılır, cümle içerisinde kullanımda ilk harf küçük yazılmalıdır.
- Kalem, kardeş, orman, gereç vs. gibi örnekler verilebilir.
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
Tekil isimler, çoğul eki almayan ve türdeş varlıkların adıdır.
- Öğretmen, masa, bardak, cam gibi örnekler verilebilir.
Çoğul isimler, “-ler, -lar” çokluk eki alan ve türdeş birçok varlığı ifade eden isimlerdir.
- Hocalar, masalar, sıralar, sandalyeler, bardaklar vb. örnekler çoğaltılabilir.
Topluluk isimleri ise çoğul ek almasalar bile, çokluk ifade eden isimlerdir.
- Aile, ulus, ekip, sınıf gibi örnekleri mevcuttur.
İsmin Hâlleri Konu Anlatımı
İsimler hâl ekleri ile diğer sözcüklerle ilişkiler kurularak cümle içerisinde görev kazanırlar.
Yalın Hâl
İsimlerin ek (hâl) almadığı durumlardır.
- Çocuklar top oynamaya gitti.
- Birazdan kahve içer, sohbet ederiz.
- Yarın için plan yapabiliriz.
Sözcüğün yalın hâli, hiç ek almaması anlamına da gelmez. Sözcük yalnızca hâl eki almaz, diğer ekleri alabilir.
Belirtme (Yükleme) Hâli
Belirtme durumu “-i” eki alarak yapılır ve cümle içerisinde bu eki almış olan isim “belirtili nesne” görevindedir.
Bu durumdaki isim-belirtili nesne yükleme sorduğumuz “neyi” ve “kimi” sorularının cevabıdır.
- Çocukları yanından ayırma demiştim.
- Annesi çocuğu yanına çağırdı.
- Aklınızdaki soruları bana sorabilirsiniz.
Yönelme (Yaklaşma) Hâli
Yönelme hâli, ismin “-i” eki almasıyla olur. Yüklemin, nereye veya hangi nesneye, kavrama yöneldiğini belirtir. Cümle içerisinde “-i” eki almış olan isimler “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” görevinde olabilir.
Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorduğumuz “neye”, “kime” ve “nereye” sorularına cevap verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “ne zaman” sorusuna cevap verir.
- Yarın sevgilimle sinemaya gideceğiz. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
- Annemler bizi yolcu etmek için kapıya çıktı. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
- Yarın okula dolmuşla gidecekmiş. (Dolaylı Tümleç – “Nereye” sorusuna cevap veriyor.)
- Bu yavaşlıkla akşama ancak gideriz. (Zarf Tümleci – “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)
Bulunma (Kalma) Hâli
Bulunma (kalma) hâli, ismin “-de” eki almasıyla olur. İş, oluş yeri, nesne veya soyut kavramı belirtir. Cümle içerisinde bu eki almış olan isim “dolaylı tümleç”, “zarf tümleci” veya “ek eylem” alarak yüklem görevi üstlenebilir.
Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorduğumuz “nerede”, “neyde” ve “kimde” sorularının cevabını verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “kaçta”, “nasıl” ve “ne zaman” sorularına cevap verir.
- Çantamı yine evde unutmuşum. (Dolaylı Tümleç- “Nerede” sorusuna cevap veriyor.)
- Hatırlıyor musun Çanakkale’de ne güzel zaman geçirmiştik. (Dolaylı Tümleç- “Nerede” sorusuna cevap veriyor.)
- Projeyi haziranda teslim edeceğim. (Zarf Tümleci- “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)
- Suyu bir yudumda (Zarf Tümleci- “Nasıl” sorusuna cevap veriyor.)
- Bulaşıkları elde yıkamış. (Zarf Tümleci- “Nasıl” sorusuna cevap veriyor.)
- Yarın beşte mi otogara inecekmiş? (Zarf Tümleci- “Kaçta” sorusuna cevap veriyor.)
- Her şey yerli yerinde. (Yüklem)
Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli
Ayrılma (uzaklaşma, çıkma) hâli, ismin “-den” eki almasıyla olur. Cümle içerisinde bu eki almış olan isim “dolaylı tümleç” veya “zarf tümleci” görevindedir. “Çıkmak”, “ayrılmak”, “uzaklaşmak” gibi anlamlara gelir.
Bu durumdaki isim-dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nereden”, “neden” ve “kimden” sorularının cevap verirken, isim-zarf tümleci olarak kullanılıyorsa “neden” ve “ne zaman” vb. sorulara cevap verir.
- Ayşe, evden şimdi çıktı, hızlı olursan ona yetişirsin. (Dolaylı Tümleç- “Nereden” sorusuna cevap veriyor.)
- “Çok seneler geçti, dönen yok ” (Dolaylı Tümleç- “Nereden” sorusuna cevap veriyor.)
- Yarın sabah erkenden işlerimi halledeceğim. (Zarf Tümleci- “Ne zaman” sorusuna cevap veriyor.)
- Çiçeklerle kimse ilgilenmediğinden hepsi solmuş. (Zarf Tümleci- “Neden” sorusuna cevap veriyor.)
İsim Tamlamaları Konu Anlatımı
İki veya daha çok ismin birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grupları, isim tamlaması olarak adlandırılır. İsim tamlamaları, tamlayan ve tamlanandan oluşur. Sıklıkla, tamlayan ilk sırada ve tamlanan ikinci sıradadır.
İsim Tamlamaları Nasıl Bulunur
Belirtili İsim Tamlaması
Belirtili isim tamlamalarında ilk kelime olan tamlayan –in, -ın, -ün, -un eklerini alırken ikinci kelime olan tamlanan ise –ı, -i, -u, -ü eklerini alırlar.
Belirtili isim tamlamalarına örnekleri;
- Yemeğin tadı (Yemeğin sözcüğü tamlanan, tadı sözcüğü tamlanandır.)
- Saçının rengi (Saçının sözcüğü tamlanan, rengi sözcüğü tamlanandır.)
- Kapının kilidi (Kapının sözcüğü tamlanan, kilidi sözcüğü tamlanandır.)
- Çocuğun ağlaması (Çocuğun sözcüğü tamlanan, ağlaması sözcüğü tamlanandır.)
- Şunun şurası (Şunun sözcüğü tamlanan, şurası sözcüğü tamlanandır.)
Bu tamlamalarda bazen zamirler “tamlayan” görevinde olabilirler. Bu durumlarda bilinen tamlama ekleri 1. Tekil ve çoğul kişi ilgi (tamlayan) ekinde, 1. Kişiler ve 2. Kişilerde kullanılan iyelik (tamlanan) eklerinde farklılık görülebilir.
- Benim evim – Bizim evimiz
- Senin evin – Sizin eviniz
- Onun Evi – Onların evleri
İlaveten, bu tamlamalarda tamlayan ve tamlananın yerleri de değişebilir.
- Sinirini geçiremedik kadının. (Sinirini sözcüğü tamlanan, kadının sözcüğü tamlayandır.)
Belirtili isim tamlamalarında “sıfat”, “zarf, “fiilimsi” vb. başka sözcükler aralara girebilir.
- Kadının yeni elbisesi (“Yeni” bir sıfat olarak tamlamanın arasına girmiştir.)
- Adamın bitmek bilmeyen sıkıntısı (“Bitmek bilmeyen” sıfat-fiil grubu olarak tamlamanın arasına girmiştir.)
- Öğretmenin bağırarak konuşması (“Bağırarak” zarf-fiil grubu olarak tamlamanın arasına girmiştir.)
Tamlayanın kullanılmadığı durumlarda tamlanan eki iyelik eki görevi alır.
- Çocuğun gözleri kıpkırmızıydı.
Bu cümlede “çocuğun” kelimesi tamlayan, kullanılmış olan “-ın” eki de tamlayan ekidir. “Gözleri” ise tamlanan, kullanılmış “-i” eki tamlanan ekidir.
Örneğin; “gözleri kıpkırmızıydı” cümlesinde ki “-i” eki iyelik görevindedir. Bu durumda bu örnek cümle, tamlayanı düşen bir isim tamlaması olarak belirtilir.
Belirtisiz İsim Tamlaması
Belirtisiz isim tamlamalarında, yalnızca ikinci kelime olan tamlanan -ı , -i , -u ,-ü eklerini alır.
Belirtisiz isim tamlamalarına örnekleri;
- Karın ağrısı (Karın sözcüğü tamlayan, ağrısı sözcüğü tamlanandır.)
- Oyun sahası (Oyun sözcüğü tamlayan, sahası sözcüğü tamlanandır.)
- Gece bekçisi (Gece sözcüğü tamlayan, bekçisi sözcüğü tamlanandır.)
Zincirleme İsim Tamlaması
Bu tamlamalar en az üç kelimeden oluşmakta olup tamlayan veya tamlananın isim tamlaması olduğu görülür.
- Annemin cep telefonu (“Annemin” sözcüğü tamlayan, “cep telefonu” sözcüğü belirtisiz isim tamlaması – tamlanandır.)
- İnsan sağlığının önemi (“İnsan sağlığının” söz grubu belirtisiz isim tamlaması – tamlayan, “önemi” sözcüğü tamlanandır.)
- Babamın arkadaşının evi (“Babamın arkadaşının” söz grubu belirtili isim tamlaması – tamlayan, “evi” sözcüğü tamlanandır.)
Takısız İsim Tamlaması
Bu tamlama türünde tamlayan olarak kullanılan kelime, tamlanan görevinde olan kelimenin neyden yapıldığı veya neye benzediğini belirtmesi halinde bu kelime grubu takısız isim tamlamasıdır.
Kızıma altın kolye yaptırdım. (Altın kolye)
Eve ait demir kapı zarar görmüş.(Demir kapı)