Fiil (Eylem) Nedir?

Fiil bir diğer adıyla eylem, en yalın tanımıyla “iş”, “oluş”, “hareket” ve “durum” bildiren kelimelere denir. “Gel-“, “-git”, “kok-“, “sil-“, “bağır-“, “bekle-“ bunlardan bazılarıdır.

Anlamlarına Göre Filler

Fiiller anlamlarına göre üç ana başlıkta incelenebilir:

İş (Kılış) Fiilleri

İş diğer ismiyle kılış fiilleri; bir işi ve hareketi ifade eden fiillerdir. Fiil, kişinin kendi iradesiyle gerçekleşir. Öznenin yaptığı işin etki ettiği bir de nesne vardır. İş (kılış) fiillerinin başına “onu” sözcüğü getirildiğinde anlam ifade eden bir durum oluşur ve bunun neticesinde cümlede işin etkilediği bir de nesnenin bulunduğu görülür.

• (ONU….) “Anlat-“, “temizle- , ”topla-“, ”tara-“, “aç-“ vb. örnekler verilebilir.

Oluş Fiilleri

Oluş fiilleri, bir varlıkta kendiliğinden meydana gelen farklılıkları anlatan fillere denir. Bu tarz fiilleri içeren cümlelerde “eylem” kendiliğinden gerçekleşir ve bu işten etkilenen de bir nesne bulunmaz. Oluş fiillerinin başına “onu” sözcüğü gelemez.

• “zayıfla-“, “olgunlaş- , ”kızar-“, ”sarar-“, “soğu-“ vb. örnekler çoğaltılabilir.

Durum Fiilleri

Durum fiilleri, öznenin içerisinde bulunduğu durumu anlatan fiillere denir. Fiil, öznenin kendi iradesi ile gerçekleşir fakat bundan etkilenen bir nesne yoktur. Durum fiillerinin başına “onu” sözcüğü gelemez.

• “koş-“, “gül- , ”kork-“, ”ağla-“, “bak-“, “çık-“, “sus-“, “otur-“ vb. örnekler çoğaltılabilir.

Fiillerde Kip

Fiiller iş, oluş ve durumları iki şekilde ortaya koyar. Bunlardan ilki “haber verme”, ikincisi “dilek” şeklindedir.

Haber Bildirme Kipleri

Kendi içlerinde beş gruba ayrılır.

• Bilinen (-di’li) Geçmiş Zaman Kipi
• Öğrenilen (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi
• Şimdiki Zaman Kipi
• Gelecek Zaman Kipi
• Geniş Zaman Kipi

Dilek Tasarı Kipleri

Kendi içlerinde dört gruba ayrılır.

• Gereklilik Kipi
• Şart (Koşul) Kipi
• İstek Kipi
• Emir Kipi

Haber Bildirme Kipleri

Zaman anlamı taşır, beşe ayrılırlar.

Bilinen (-di’li) Geçmiş Zaman Kipi

Eylem kesin olarak gerçekleşmiştir. “Bilinen”, “görülen”, “tanık olunan” olayları anlatır. Fiil köküne “-dı (-di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü)” ekleri gelir.

• Tekil Kişi (ben)            al-dı-m
• Tekil Kişi (sen)             al-dı-n
• Tekil Kişi (o)                 al-dı

 

• Çoğul Kişi (biz)              al-dı-k
• Çoğul Kişi        (siz)               al-dı-nız
• Çoğul Kişi  (onlar)          al-dı-lar

Öğrenilen (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi

“Başkasından duyma” anlamı taşıyan kipler öğrenilen (-miş’li) geçmiş zaman kipidir. Bu kiplerin kullanıldığı durumlarda sıklıkla kişi, eylemin yapılışına tanık olmaz. Fiil köküne “-miş (-mış, -muş, -müş)” ekleri gelir.

• Tekil Kişi (ben)            git-mi-şim
• Tekil Kişi (sen)             git-miş-sin
• Tekil Kişi (o)                 git-miş

 

• Çoğul Kişi (biz)              git-miş-iz
• Çoğul Kişi (siz)               git-miş-siniz
• Çoğul Kişi (onlar)          git-miş-ler

Şimdiki Zaman Kipi

Bu fiiller, içinde bulunulan zamanın eylemlerini anlatır. Eylemin yapılma ve söylenme anı aynıdır. Eylem kök ve gövdesi “- () yor” ekini alır.

• Tekil Kişi (ben)            yap-ıyor-um
• Tekil Kişi (sen)             yap-ıyor-sun
• Tekil Kişi (o)                 yap-ıyor

 

• Çoğul Kişi (biz)              yap-ıyor-uz
• Çoğul Kişi (siz)               yap-ıyor-sunuz
• Çoğul Kişi (onlar)          yap-ıyor-lar

Bunun dışında “-mekte” ve “-makta” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı kattığından, şimdiki zaman çekimi olarak kabul edilirler.

• İş yapmaktayım. (yapıyorum)
• Okula yürümekteyim. (yürüyorum)

Gelecek Zaman Kipi

Eylemin söylendikten sonra gerçekleşeceğini yani gelecekte olacağını ifade eden kiplerdir. Fiil kök ve gövdesi “-ecek”, “-acak” eki alır.

 

• Tekil Kişi (ben)            sev-ecek-im
• Tekil Kişi (sen)             sev-ecek-sin
• Tekil Kişi (o)                 sev-ecek

 

• Çoğul Kişi (biz)              sev-ecek-iz
• Çoğul Kişi (siz)               sev-ecek-siniz
• Çoğul Kişi (onlar)          sev-ecek-ler

Geniş Zaman Kipi

Geniş zaman kipi, eylemin her zaman yapıldığını gösteren kiptir. Fiil kök ve gövdesi “-r (-ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” eki alır. Olumsuz hali ise “-mez”, “-maz” eki getirilerek yapılır.

• Tekil Kişi (ben)            say-ar-ım
• Tekil Kişi (sen)             say-ar-sın
• Tekil Kişi (o)                 say-ar

 

• Çoğul Kişi (biz)              say-ar-ız
• Çoğul Kişi (siz)               say-ar-sınız
• Çoğul Kişi (onlar)          say-ar-lar

Dilek Tasarı Kipleri

Eylemlerin dilek ve isteğe bağlı anlatıldığı kiplerdir. Dilek tasarı kipleri, zaman anlamı taşımazlar ve dört başlık altında incelenebilirler.

Gereklilik Kipi

Eylemde, gereklilik durumunu ifade eden kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-meli”, “-malı” eki getirilerek yapılır.

• Tekil Kişi (ben)            seç-meli-yim
• Tekil Kişi (sen)             seç–me-lisin
• Tekil Kişi (o)                 seç-meli

 

• Çoğul Kişi (biz)              seç-meli-yiz
• Çoğul Kişi (siz)               seç-meli-siniz
• Çoğul Kişi (onlar)          seç-meli-ler

Şart Kipi

Cümleye bazen “şart”, bazen “dilek” anlamı veren kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-sa”, “-se” eki getirilerek yapılır.

• Tekil Kişi (ben)            gör-se-m
• Tekil Kişi (sen)             gör–se-n
• Tekil Kişi (o)                 gör-se

 

• Çoğul Kişi (biz)              gör-se-k
• Çoğul Kişi (siz)               gör-se-niz
• Çoğul Kişi (onlar)          gör-se-ler

İstek Kipi

Cümleye istek anlamı katan kiplerdir. Fiil kök ve gövdesine “-e (-a)” eki getirilerek yapılır.

• Tekil Kişi (ben)            gel-e-yim
• Tekil Kişi (sen)             gel–e-sin
• Tekil Kişi (o)                 gel-e

 

• Çoğul Kişi (biz)              gel-e-lim
• Çoğul Kişi (siz)               gel-e-siniz
• Çoğul Kişi (onlar)          gel-e-ler

Emir Kipi

Eylemlerin yapılması gerekliliğini emir olarak ifade eden kiplere emir kipi denir. Herhangi bir ek yoktur. Çekimleri, kişi ekleriyle yapılır. Birinci tekil şahıs ve birinci çoğul şahıs çekimleri yoktur.

• Tekil Kişi (ben)            (çekim yok)
• Tekil Kişi (sen)             bul
• Tekil Kişi (o)                 bul-sun

 

• Çoğul Kişi (biz)              (çekim yok)
• Çoğul Kişi (siz)               bul-un (uz)
• Çoğul Kişi (onlar)          bul-sun (lar)

Fiillerde Kişi

İşin kim tarafından yapıldığı, fiillerin kişi ekleriyle belirlenir. Bu ekler aşağıda gösterilmiştir.

• Tekil Kişi (ben)            “-( )m”                baktı-m, gördü-m, isteri-m, yaparı-m.
• Tekil Kişi    (sen)            “-n”, “-sin”          baktı-n, gördü-n, ister-sin, yapar-sın.
• Tekil Kişi (o)                 (ek yok)              baktı, gördü, ister, yapar.

 

• Çoğul Kişi (biz)             “-iz”, “-k”              baktı-k, gördü-k, ister-iz, yapar-ız.
• Çoğul Kişi (siz)            “-nız”, “-sınız”       baktı-nız, gördü-nüz, ister-siniz, yapar-sınız.
• Çoğul Kişi (onlar)          “-lar”                   baktı-lar, gördü-ler, ister-ler, yapar-lar.

Çekimli Fiiller

Bir fiil kökü, kip ve kişi bildirecek şekilde yapılanıyorsa buna “çekimli fiil” denir. Kısa bir formül verilecek olursa; “fiil + kip + şahıs = çekimli fiil” diyebiliriz. Yalnızca kip ve kişi ile çekimlenmişse de bu fiiller “Basit Çekimli (Zamanlı) Fiil” olarak geçer.

• Oku – yor – uz
• Gel – meli – sin
• İs – te – dik

Fiillerde Olumsuzluk

Kip ekinden önce gelen “-me”, “-ma” ekleriyle olur. Geniş zamanın olumsuzluk eki ise “-mez”, “-maz” ekleridir.

• Tekil Kişi (ben)            at-ma-dım
• Tekil Kişi (sen)             at–ma-dın
• Tekil Kişi (o)                 at-ma-dı

 

• Çoğul Kişi (biz)              at-ma-dık
• Çoğul Kişi (siz)               at-ma-dınız
• Çoğul Kişi (onlar)          at-ma-dılar

Fiillerde Anlam (Zaman-Kip) Kayması

Fiilin çekimlendiği zamandan başka bir zamanda kullanılması anlam kaymasına yol açar. Bu cümleler anlatım bozukluğu olarak geçmezler.

• Önümüzdeki yıl dershaneye yazılıyorum.

Örnekteki cümlede “yazılıyorum” şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiş fakat olay gelecek yıl gerçekleşecektir.

• Sabahları erkenden kalkıyor.

“Kalkıyor” şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiş fakat cümle anlam olarak geniş zamanda kullanılmış.

Fiillerde Çatı

Bir fiilin özne veya nesneye göre kazandığı niteliklere “çatı” denir. Fiillerde çatılar iki ana başlık altında incelenebilir: “Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar” ve “Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar”

Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar

Yüklemin çatısı öznenin “varlık”, “yokluk” veya başka özelliklerine göre belirlenir. Özne-yüklem ilişkisine göre çatılar da “etken çatılı fiiller”, “edilgen çatılı fiiller”, “dönüşlü çatılı fiiller” ve “işteş çatılı fiiller” olarak dörde ayrılır.

Etken Çatılı Fiiller

Öznenin yani eylemi gerçekleştirenin belli olduğu fiillere denir.

• Rüya bugün okula gitti. (İşi yapan kişi yani özne -Rüya- bellidir.)
• Yaşlı bir adam senden bahsetmiş. (İşi yapan kişi yani özne -yaşlı adam- bellidir.)

Edilgen Çatılı Fiiller

Öznenin yani eylemi gerçekleştirenin belli olmadığı fiillere denir. Fiil kök ve gövdelerine “-l-“, “-n-“ ekleri getirilerek yapılır.

• Arkadaşı evindeki eşyaları satmış.

Örnekteki cümlede işi yapan-eşyaları satan kişi arkadaşıdır. Özne gerçek özne ve işi yapan da belli olduğu için fiil etken çatılı fiildir.)

• Evindeki eşyaları satıldı.

Bu cümlede ise satanın yani işi yapanın kim olduğu belli olmadığı için edilgen çatılıdır.

Dönüşlü Çatılı Fiiller

Bu fiillerde özne hem işi yapar hem de bu işten etkilenir. Fiil kök ve gövdelerine “-l-“, “-n-“ ekleri getirilerek yapılır.

• Kadın, aynanın karşısında süslen

Örnekteki cümlede süslenen kişi kadındır ve kendisini süslemiştir.

• Her sözünde övünüyor.

Öven kişi yani “o” öznesi, kendini övdüğü için bu da dönüşlü çatılı fiillere örnek verilebilir.

İşteş Çatılı Fiiller

Bir işin birlikte veya karşılıklı olarak yapıldığını gösteren fiillerdir. Fiil kök ve gövdelerine “-(ı)ş-“, “-leş-“ ekleri getirilerek yapılır.

• Niye gülüşüyorsunuz? (Birliktelik hali)
• Seninle her konuda anlaşıyoruz. (Karşılıklılık hali)

Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar

Fiilin nesne alıp almamasına bağlı olarak dört başlık altında incelenebilir.

Geçişli Çatılı Fiiller

Nesne alabilen fiillerdir. Yüklemin başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı oluyorsa fiil geçişlidir.

• Öğretmeni Demet’i (onu)
• İhtiyar bir adam, çöpten bir şeyler (onu) alıyordu.

Geçişsiz Çatılı Fiiller

Nesne alamayan fiillerdir. Yüklemin başına “onu” kelimesi getirilemez.

• Gürültü yapan öğrencilere kızdı.

“Onu kızdı” cümle anlamsızlaşıyor.

• Anlattığım fıkraya çok güldü.

“Onu güldü” cümle anlamsızlaşıyor.

Oldurgan Çatılı Fiiller

Geçişsiz fiillerin “-r-, -t-, -dır-“ eklerini alarak geçişli hale gelmesiyle meydana gelir.

• Onu dışarı çıkarıp zorla yürüttü.
• Yemeği bugün akşam pişirdim.

Ettirgen Çatılı Fiiller

Fiillerin “-r-, -t-, -dır-“ eklerini alarak geçişlilik derecesinin artmasıyla oluşan fillere denir. Sıklıkla iş başkasına yaptırılır.

• Terziye bir etek
• Bir tas çorbayı ona içirdi.
• Sinemada benim için yer ayırttı.